Η αλλαγή των τοπωνυμίων στην Τουρκία

του Orhan Kemal Cengiz

αναδημοσίευση από την Tooday’s Zaman

Σε προηγούμενο άρθρο μου έκανα αναφορά στην τελευταία έκθεση του Sevan Nişanyan με θέμα την αλλαγή των τοπωνυμίων που συντελέστηκε στην Τουρκία κατά την περίοδο του κοινοβουλευτισμού και η οποία δείχνει ότι έχουν αλλάξει πάνω από 15.000 αρμενικά, ελληνικά, εβραϊκά, κουρδικά, αραβικά κλπ. τοπωνύμια. 

Έγραψα επίσης ότι τα πάντα ξεκίνησαν το 1916 με το διάταγμα που εξέδωσε ο Εμβέρ Πασάς, αμέσως μόλις ολοκληρώθηκαν οι σφαγές των μη μουσουλμανικών πληθυσμών. 

Ας διαβάσουμε το υπόλοιπο της ιστορίας από την έκθεση που προανέφερα: 

«Μια ριζική μεταμόρφωση ξεκίνησε κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1950. Από τη συγκεκριμένη ημερομηνία, η τάση «τουρκοποίησης» των πάντων κατέστη ουσιαστικά επίσημη κρατική πολιτική, η οποία υποκατέστησε την πολιτική εξουσία. Το 1957 ιδρύθηκε η Επιτροπή Αλλαγής Ξένων Ονομάτων με σκοπό να προσδιορίσει τα μη τουρκικά τοπωνύμια και να προτείνει στη θέση τους τουρκικές ονομασίες. 

Οι προσπάθειες αυτές απέδωσαν τους πρώτους καρπούς τους αμέσως μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα της 27ης Μαΐου 1960. Κατά τη διάρκεια των τεσσάρων πρώτων μηνών που ακολούθησαν το πραξικόπημα 10.000 περίπου χωριά απέκτησαν νέες επίσημες ονομασίες. Μέχρι το 1965 είχε αλλάξει σχεδόν το ένα τρίτο του συνόλου των τοπωνυμίων της χώρας. Περίπου 12.000 χωριά, μερικά από τα οποία είχαν ιστορία χιλιάδων χρόνων, και 4.000 πόλεις, διοικητικές ενότητες, ποτάμια, βουνά και γεωγραφικές έννοιες απέκτησαν τις τουρκικές ονομασίες , ως συνέπεια της νέας γραφειοκρατικής νοοτροπίας. 

Στην προσπάθεια να διαγραφούν εντελώς τα παλιά ονόματα, εφαρμόστηκαν πολύ σκληρές πολιτικές. Η αναγραφή των παλαιών ονομάτων σε χάρτες, ακόμη και εντός παρενθέσεως, ή η εισαγωγή στη χώρα παρόμοιων χαρτών και η διάθεσή τους σε κυκλοφορία απαγορεύτηκε. Ιδρύθηκε η Γενική Χαρτογραφική Διεύθυνση με σκοπό να λειτουργήσει ως επιτροπή χαρτογραφικής λογοκρισίας υπό την αιγίδα του Γενικού Επιτελείου. Για την εκτύπωση ή την πώληση οποιουδήποτε χάρτη ήταν απαραίτητη η άδεια αυτής της επιτροπής. Εκδόσεις που παρουσίαζαν παλιά ονόματα σε τοπική κλίμακα κατασχέθηκαν, πράγμα που συνέβη μερικές φορές ακόμη και με απλά σκαριφήματα που θεωρήθηκαν χάρτες. 

Παράλληλα με την απαγόρευση των παλαιών ονομάτων έγινε προσπάθεια να σβηστεί από την τουρκική γη κάθε μη τουρκικό ή μη μουσουλμανικό ίχνος. Πολλές εγκαταλελειμμένες ελληνικές και αρμενικές εκκλησίες και νεκροταφεία καταστράφηκαν από κάποιες στρατιωτικές και πολιτικές επιτροπές, η ακριβής φύση των οποίων δεν έχει γίνει ακόμη σαφής. Το ειδικό καθεστώς που παραχωρούσε η Συνθήκη της Λωζάνης στους Έλληνες των νήσων Ίμβρος και Τένεδος καταργήθηκε και ο ελληνικός πληθυσμός των νησιών αναγκάστηκε να τα εγκαταλείψει. Ένα μεγάλο μέρος των Ελλήνων Κωνστανινουπολιτών εκτοπίστηκε το 1964. Ο αρμενικός πληθυσμός που παρέμεινε στη χώρα αναγκάστηκε να μετακινηθεί στην Κωνσταντινούπολη ή να φύγει για το εξωτερικό λόγω της αυξημένης καταπίεσης που δέχτηκε μετά το 1955-1956». 

Η περίοδος της αλλαγής των τοπωνυμιών, η οποία γνώρισε μια ύφεση μετά την ολοκλήρωση της πλέον ενεργού φάσης της το 1965, έδειξε σημεία ανάκαμψης στα χρόνια που ακολούθησαν ένα άλλο στρατιωτικό πραξικόπημα, εκείνο της 12ης Σεπτεμβρίου 1980. Τα ελάχιστα παλαιά ονόματα που είχαν παραμείνει μέχρι τότε σε επίσημη χρήση, αποσύρθηκαν ολοκληρωτικά χάρη στην καθοριστική παρέμβαση των στρατιωτικών αρχών». 

Οι φωνές που απέρριπταν την αλλαγή των τοπωνυμίων για λόγους «εθνικού» συμφέροντος, ήταν αρκετά περιορισμένες κατά τις δεκαετίες του 1980 και του 1990. Ωστόσο στη δεκαετία του 2000 οι φωνές αυτές άρχισαν να επηρεάζουν τη δημόσια ατζέντα. 

Οι πρώτες ουσιαστικές ενδείξεις ότι η επίσημη κρατική πολιτική υπέρ της αλλαγής των τοπωνυμίων είχε αρχίσει να εγκαταλείπεται, ξεκίνησαν το 2009. Απευθυνόμενος στις 8 Αυγούστου του 2009 στους κατοίκους της πόλης Güloymak, ο Πρόεδρος Αμπντουλάχ Γκιουλ χρησιμοποίησε το κουρδικό όνομα της πόλης, «Norsin». Αμέσως μετά, στις 12 Αυγούστου του ίδιου έτους, αναφερόμενος στον τόπο της γέννησής του, το Güneysu της Ριζούντας, ο πρωθυπουργός Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν χρησιμοποίησε τον όρο, «Potamya'lıyız ezelden» («ήμασταν ανέκαθεν από τα Ποτάμια). Αυτές οι κινήσεις προκάλεσαν δημόσιο θόρυβο και έφεραν στο επίκεντρο του δημόσιου διαλόγου την πιθανότητα εγκατάλειψης ενός ταμπού, που προστατευόταν επί χρόνια με ιδιαίτερη ευαισθησία από τα υψηλότερα επίπεδα της πολιτικής εξουσίας. 

Γύρω στα τέλη της δεκαετίας του 1990 σε πολλά χωριά του Άρντβιν τοποθετήθηκαν πινακίδες οδικής κυκλοφορίας που ανέγραφαν τόσο τα παλαιά όσο και τα νέα ονόματα . Και από το 2004 σε κάποια χωριά Ασσυρίων στο Midyat και το Nusaybin, που κατοικήθηκαν πρόσφατα, τοποθετήθηκαν δίγλωσσες πινακίδες. 

Είναι γνωστό ότι η νοοτροπία που άλλαξε τα παλιά τοπωνύμια και διέγραψε τα ίχνη τους είναι η ίδια νοοτροπία που κατέστρεψε εκκλησίες, μνημεία, τάφους, επιγραφές, νεκροταφεία, σπίτια και γειτονιές. Είναι πράγματα που έγιναν την ίδια περίοδο και κατά πάσα πιθανότητα από τις ίδιες ομάδες. 

Η καταστροφή των εκκλησιών, των μνημείων κλπ. που μέχρι πριν από λίγα χρόνια εθεωρείτο «εθνικό καθήκον» ή τουλάχιστον δικαιολογείτο ως τέτοιο, θεωρείται πλέον έγκλημα, που τιμωρείται σύμφωνα με το Νόμο 2863, παράγραφος 65-a, με φυλάκιση δύο έως πέντε ετών. Πριν από πενήντα χρόνια τα ιστορικά μοναστήρια και οι εκκλησίες γύρω από τη λίμνη Βαν καταστράφηκαν συστηματικά, με την εκκλησία στο νησί Akdamar να έχει ξεφύγει μόνο συμπτωματικά από αυτή την καταστροφή. Σήμερα η συγκεκριμένη εκκλησία πρόκειται να επισκευαστεί με σημαντική κρατική χρηματοδότηση. 

Η ενδεχόμενη έλλειψη συνέχειας σε αυτή την αλλαγή νοοτροπίας, της οποίας γινόμαστε μάρτυρες (μέριμνα για την αποκατάσταση ιστορικών μνημείων αντί για πολιτική αλλαγής των παλαιών τοπωνυμίων), θα ήταν ένα λυπηρό γεγονός. 

Στο πλαίσιο της διαδικασίας αλλαγής των τοπωνυμίων στην Τουρκία έχουν σημειωθεί κατά τον 20ο αιώνα 15.585 αλλαγές. Οι περιοχές στις οποίες έχουν γίνει οι περισσότερες τέτοιες αλλαγές είναι δύο: η παράκτια ζώνη της Ανατολικής Μαύρης Θάλασσας και οι κατοικούμενες κυρίως από κουρδικό πληθυσμό Νοτιοανατολικές επαρχίες. 

Είναι γνωστό ότι η πρώτη από τις δύο αυτές περιοχές, που βίωσε πιο έντονα τη διαδικασία μετάλλαξης της ταυτότητας και του πολιτισμού της, παρουσίασε καλύτερες επιδόσεις στην πορεία «εκτουρκισμού» της -ίσως γιατί σε αυτήν η προσπάθεια ξεκίνησε νωρίτερα- ενώ η δεύτερη δεν κατέστη δυνατό να συμμορφωθεί…

Μεταφράστηκε και δημοσιεύτηκε στο τεύχος 23 του Άμαστρις