«Η Τραπεζούντα που γνώρισα, δεν υπάρχει πια…»

Συνέντευξη του Ομέρ Ασάν στον Δ.Πιπερίδη (Περιοδικό Άμαστρις τεύχος 11 -Απρ.2010)

Το τηλεφώνημα του Αλέξη Παρχαρίδη ήρθε εντελώς απροειδοποίητα, ως κεραυνός εν αιθρία:

-«Έρχεται για λίγες ημέρες στη Θεσσαλονίκη ο Ομέρ Ασάν. Θα σε ενδιέφερε μια συνέντευξη μαζί του;»

Η κατάφαση ήταν φυσικά αυτονόητη. Άλλωστε μια συνέντευξη με το συγγραφέα του κλασσικού πλέον βιβλίου «ο Πολιτισμός του Πόντου» ήταν στα σχέδιά μου από καιρό, σχεδόν από την πρώτη στιγμή της έκδοσης αυτού του περιοδικού. Πολύ περισσότερο που ο Ομέρ δεν ερχόταν για μία απλή τουριστική επίσκεψη, αλλά για μία σημαντική συνάντηση συγγραφέων και διανοουμένων από την Τουρκία με έλληνες ομότεχνούς τους, που θα ελάμβανε χώρα στο πλαίσιο της διεθνούς έκθεσης βιβλίου της Θεσσαλονίκης.

Πριν προλάβω όμως να αναρωτηθώ τι σχέση μπορεί να έχει ο Αλέξης με το νεαρό συγγραφέα από την Τουρκία που πριν από λίγα χρόνια είχε προσελκύσει τα φώτα της δημοσιότητας (ακόμη και του αθηναϊκών ΜΜΕ!) γιατί τόλμησε για πρώτη φορά στη ιστορία του νεώτερου τουρκικού κράτους να χρησιμοποιήσει τον απαγορευμένο όρο «Πόντος», θυμήθηκα ότι στα φοιτητικά μου χρόνια, μου έτυχε αρκετές φορές να τηλεφωνήσω στο σπίτι του Αλέξη στη Θεσσαλονίκη και να μου απαντήσει κάποιος με χαρακτηριστική μαυροθαλασσίτικη προφορά και σπασμένα νεοελληνικά. Και τότε κατάλαβα ότι ο Ομέρ, ο νεαρός σπουδαστής από την Τραπεζούντα που φιλοξενούσαν οι φίλοι μου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 στη Θεσσαλονίκη, με τον οποίο μιλούσα συχνά στο τηλέφωνο χωρίς ποτέ να γνωριστούμε από κοντά, και ο Ομέρ Ασάν, που είχε προκαλέσει με το πρωτοποριακό βιβλίο του την άδικη μήνιν της τουρκικής δικαιοσύνης σε χαλεπούς καιρούς, ήταν το ίδιο και το αυτό πρόσωπο.

Τις μέρες της επίσκεψης του στη Θεσσαλονίκη είχα την ευκαιρία να γνωρίσω τον Ομέρ Ασάν από κοντά. Τον συνόδευσα, όπως και κάποιους από τους συγγραφείς της συντροφιάς του, στο Μεσαίο Θεσσαλονίκης, όπου αναζητούσε πρόσφυγες από την Ορντού για να προετοιμάσει ένα ντοκιμαντέρ με θέμα την ανταλλαγή των πληθυσμών (παρεμπιπτόντως πρέπει να σημειώσω ότι η πιο «γενναία» τέχνη σήμερα στη σύγχρονη Τουρκία, δεν είναι η συγγραφή, πολύ περισσότερο η ιστορική, αλλά το ντοκιμαντέρ. Για τις πολύ σημαντικές όμως εξελίξεις σε αυτό τον τομέα επιφυλάσσομαι να επανέλθω σε ένα μελλοντικό ρεπορτάζ με τίτλο «το ποντιακό ζήτημα στο σύγχρονο τουρκικό κινηματογράφο»). Παράλληλα, παρακολούθησα από κοντά τις δύο συναντήσεις που διοργάνωσε στο χώρο της ΔΕΘ την πρώτη με Κωνσταντινουπολίτες και τη δεύτερη με Μαυροθαλασσίτες συγγραφείς. Αυτό που κράτησα από αυτή την ολιγοήμερη συναναστροφή μου με τον Ομέρ, δεν είναι τόσο η εικόνα του προοδευτικού διανοούμενου με τη στέρεη συγκρότηση και τη διεισδυτική ματιά στην εξέλιξη των σύγχρονων κοινωνιών (αυτήν άλλωστε την είχα κι από πριν, από την εποχή που πρωτοδιάβασα το βιβλίο του). Είναι κυρίως η εικόνα του δικαιωμένου ανθρώπου, του ανθρώπου που είναι πλέον βέβαιος ότι πολλά από αυτά για τα οποία πάλεψε, τείνουν να καταστούν πραγματικότητα. Και είναι γεγονός ότι όσες φορές τους τελευταίους μήνες είχα την ευκαιρία να συζητήσω με συγγραφείς ή διανοουμένους από την Τουρκία, έβλεπα πάντοτε στο βλέμμα τους αυτή την απόλυτη βεβαιότητα ότι η ιστορική συνάντηση του λαού τους με τα πανανθρώπινα αγαθά της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχει πλέον δρομολογηθεί νομοτελειακά. Ας ελπίσουμε ότι έχουν δίκιο…

Πόσα χρόνια έχετε να έρθετε στην Ελλάδα;

Δεν έχω έρθει στην Ελλάδα εδώ και δέκα περίπου χρόνια.

Για ποιο λόγο είχατε έρθει στην Ελλάδα για πρώτη φορά;

Ήρθα στην Ελλάδα για να μάθω τη γλώσσα. Η έρευνά μου με θέμα τη γλώσσα των προγόνων μου, τα «ρωμαίικα», με είχε οδηγήσει στη Θεσσαλονίκη. Θέλοντας να μάθω τη γραμματική αυτής της γλώσσας, έμαθα πάρα πολλά πράγματα και γνώρισα πολλούς ωραίους ανθρώπους.

Πως σας φάνηκε η Ελλάδα μετά από τόσα χρόνια;

Τίποτα δεν έχει αλλάξει εξαιρετικά, απλά η Θεσσαλονίκη δίνει πλέον περισσότερο την εικόνα ευρωπαϊκής πόλης. Νομίζω όμως ότι οι άνθρωποι είναι λίγο περισσότερο αγχωμένοι λόγω της οικονομικής κρίσης.

Θα λέγατε δηλαδή ότι οι Έλληνες έχουν αλλάξει μέσα σε αυτά τα δέκα χρόνια;

Στην πραγματικότητα δεν έχασα ποτέ την επαφή με τους ανθρώπους που γνώρισα στη Θεσσαλονίκη. Πολλοί από αυτούς ερχόντουσαν κατά καιρούς και με έβρισκαν στην Κωνσταντινούπολη. Άλλωστε δέκα χρόνια είναι πολύ λίγος χρόνος, για να αλλάξει ένας λαός. Δεν μπορώ λοιπόν να πω ότι διαπιστώνω ριζικές αλλαγές.

Μιλήστε μας για τον τόπο που γεννηθήκατε…

Η Τραπεζούντα είναι πλέον η πόλη των ονείρων μου. Λόγω των τεράστιων αλλαγών που συντελέστηκαν στα χρόνια του ’60 και του ’70, η Τραπεζούντα που γνώρισα, δεν υπάρχει πια. Όπως και πολλές άλλες πόλεις, έχει παραδοθεί στο τσιμέντο. Οι παραλίες της έχουν μπαζωθεί. Τα ψάρια της Μαύρης Θάλασσας έχουν μειωθεί δραματικά. Ο αριθμός των ανθρώπων που ανεβαίνουν το καλοκαίρι στα «παρχάρια», μειώνεται χρόνο με το χρόνο. Οι παππούδες και οι γιαγιάδες μας δεν υπάρχουν πλέον. Πέρασα τα πρώτα έξι χρόνια της ζωής μου σε ένα χωριό στα βουνά. Το χειμώνα ζούσαμε στο χωριό και το καλοκαίρι ανέβαινα με τη γιαγιά μου, τη μητέρα του πατέρα μου, στα παρχάρια. Σήμερα μέσα σε τρεις ώρες πηγαίνεις με το αυτοκίνητο από το χωριό στο παρχάρι, τότε όμως θέλαμε πορεία δύο ημερών με τα πόδια. Έζησα την παιδική μου ηλικία μέσα στην ηρεμία, τη φυσική ομορφιά του τοπίου, αλλά και τη βαθιά αγάπη και τρυφερότητα που μου έδειχνε η γιαγιά μου. Βλέποντας πλέον αυτά τα βουνά και τα παρχάρια να στέκονται στην ίδια θέση χωρίς αυτήν, μου φαίνονται έρημα. Υποτίθεται ότι έχουμε υιοθετήσει έναν σύγχρονο τρόπο ζωής, από τότε όμως που έφυγαν οι παλαιότεροι, η ζωή μας έχει γίνει φτωχότερη. Αν σήμερα αισθάνομαι τη ζωή μου γεμάτη, είναι λόγω της μεγάλης ευτυχίας που βίωσα στα παιδικά μου χρόνια.

Τι ήταν αυτό που σας οδήγησε να γράψετε ένα βιβλίο με θέμα τον πολιτισμό του Πόντου;

Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’80 είχα αρχίσει να διαπιστώνω τη σημασία της γλώσσας, που μιλούσε η γιαγιά μου. Ένιωθα την έντονη ανάγκη να απαντήσω σε ερωτήματα του τύπου «Ποιά είναι αυτή η γλώσσα; Από πού ήρθε; Γιατί τη μιλάμε ακόμη στο χωριό μας;». Αναζητώντας λοιπόν απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα, βρέθηκα μπροστά σε μία ακόμη σημαντική απορία: «ποιοι είμαστε;». Αυτά τα ερωτήματα ήταν που με έκαναν να γράψω αυτό το βιβλίο.

Ποιο είναι το βασικό ζήτημα που πραγματεύεται το βιβλίο σας;

Η προφορική γλώσσα και ο λαϊκός πολιτισμός των κατοίκων του Τσορούκ της περιοχής του Όφεως, του χωριού μου. Ξεκίνησα μια έρευνα με σκοπό να κατανοήσω ακόμη καλύτερα αυτή τη γλώσσα και να μπορέσω να μεταφέρω τους κανόνες της στο χαρτί. Για τις ανάγκες αυτής της έρευνας, που αφορούσε όχι μόνο τη γλώσσα, αλλά και την ιστορία, βρέθηκα στην Ελλάδα και ειδικότερα στη Θεσσαλονίκη. Διαπίστωσα λοιπόν έκπληκτος ότι στη Θεσσαλονίκη και στην ευρύτερη περιοχή της ζούσαν άνθρωποι που μιλούσαν την ίδια γλώσσα και είχαν την ίδια κουλτούρα με εμάς. Μου δημιουργήθηκε λοιπόν ένα νέο ερώτημα: «αφού μιλάμε την ίδια γλώσσα και έχουμε την ίδια κουλτούρα, γιατί ζούμε χωριστά;»

Γιατί επιλέξατε τον τίτλο «Πολιτισμός του Πόντου» και όχι «Πολιτισμός της Μαύρης Θάλασσας»;

Διότι ο γεωγραφικός όρος «Μαύρη Θάλασσα» είναι πολύ γενικός και περιλαμβάνει δεκάδες λαούς. Ιστορικά όμως ο όρος «Πόντος» ταυτίζεται με την ανατολική Μαύρη Θάλασσα. Και καθώς το θέμα του βιβλίου μου ήταν αυτή ακριβώς η περιοχή και η γλώσσα που μιλιόταν σε αυτή την περιοχή, η οποία κατά την αρχαιότητα ονομαζόταν «Πόντος», ήμουν υποχρεωμένος να χρησιμοποιήσω τον όρο «Πόντος».

Ποιες ήταν οι αντιδράσεις που προκάλεσε στην Τουρκία η δημοσίευση του βιβλίου σας;

Για να είμαι ειλικρινής, δεν περίμενα ότι το βιβλίο μου θα είχε αντίκτυπο στην Τουρκία. Εντούτοις προκάλεσε αισθήματα κατάπληξης σε χιλιάδες ανθρώπους. Δέχθηκα πάρα πολλά e-mails και τηλεφωνήματα από ανθρώπους που αισθάνθηκαν την ανάγκη να μάθουν περισσότερα για αυτήν τη γλώσσα και την ιστορία της. Αυτή ήταν μια πολύ θετική εξέλιξη. Ωστόσο δεν ήταν και λίγοι εκείνοι που ενοχλήθηκαν από όσα έγραψα. Το 2002, έξι χρόνια μετά την έκδοση του, το βιβλίο απαγορεύθηκε με δικαστική απόφαση και τα αντίτυπά του κατασχέθηκαν. Με την ολοκλήρωση όμως της δικαστικής διαδικασίας κι εγώ και το βιβλίο μου αθωωθήκαμε. Σήμερα δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα.

Αν το ίδιο βιβλίο κυκλοφορούσε σήμερα, πιστεύετε ότι οι αντιδράσεις που θα συναντούσε θα ήταν διαφορετικές;

Ίσως να δεχόταν και πάλι κριτική, αλλά τώρα τα πράγματα στην Τουρκία έχουν αλλάξει ως προς την απαγόρευση βιβλίων. Η Τουρκία βιώνει μια διαδικασία εκπληκτικών και εξαιρετικά ταχέων αλλαγών. Όσοι δεν μπορούν να συμβαδίσουν με αυτές τις αλλαγές, προσπαθούν να συνεχίσουν τις παλιές τους συνήθειες…

Ποιες ήταν οι εντυπώσεις που εισπράξατε από την κυκλοφορία του βιβλίου σας στην Ελλάδα;

Το 1998, που κυκλοφόρησε το βιβλίο μου στην Ελλάδα, συμμετείχα σε πολλές παρουσιάσεις και έδωσα πολλές συνεντεύξεις σε διάφορες πόλεις. Δεν αντιμετώπισα παρά αγάπη και σεβασμό. Μπορώ να πω ότι δεν θυμάμαι καμία αρνητική αντίδραση. Μέσα από το βιβλίο απέκτησα δεσμούς φιλίας με εκατοντάδες ανθρώπους κι αυτό για μένα ήταν πιο σημαντικότερο απ’ οτιδήποτε άλλο.

Το γεγονός ότι ζείτε μόνιμα στην Κωνσταντινούπολη, έχει καμία σχέση με τις αντιδράσεις που προκλήθηκαν από τη δημοσίευση του βιβλίου σας;

Ούτως ή άλλως ζούσα στην Κωνσταντινούπολη και πριν επισκεφτώ την Ελλάδα και εκδώσω το βιβλίο μου. Απλά συνέχισα να ζω εκεί. Άλλωστε το βιβλίο μου τυπώθηκε και κυκλοφόρησε στην Κωνσταντινούπολη.

Με τι ασχολείστε επαγγελματικά σήμερα;

Τώρα πλέον ασχολούμαι με ραδιοτηλεοπτικές παραγωγές. Από την άλλη αφιερώνω μεγάλο μέρος του χρόνου μου στο διάβασμα και τη συγγραφή. Επίσης προσπαθώ να εκδώσω όσο περισσότερα βιβλία γίνεται σχετικά με τη Μαύρη Θάλασσα.

Μπορείτε να μας απαριθμήσετε μερικούς τίτλους τέτοιων βιβλίων, που έχουν εκδοθεί από τον εκδοτικό σας οίκο;

Το βιβλίο του William Miller «Η Τελευταία Ελληνική Αυτοκρατορία: το βιβλίο της πόλης της Τραπεζούντας», το «Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό της Μαύρης Θάλασσας» και τελευταία μια δική μου συλλογή διηγημάτων, που έχει τίτλο «Niko’nun Kemençesi». Προσπαθούμε να εγκαινιάσουμε μια νέα σειρά βιβλίων που θα αναφέρονται στη Μαύρη Θάλασσα. Θα μπορούσαμε ίσως να εμπλουτίσουμε αυτή τη σειρά μεταφράζοντας κάποια βιβλία που έχουν εκδοθεί στα Ελληνικά.

Να μιλήσουμε λίγο για το τελευταίο σας βιβλίο…

Είναι ένα ιστορικό βασικά βιβλίο με τίτλο «Η λύρα του Νίκου». Περιλαμβάνει 13 διηγήματα που βασίζονται σε ισάριθμες ιστορίες ανθρώπων από τη Μαύρη Θάλασσα. Ορισμένα αφορούν την ανταλλαγή, ενώ κάποια άλλα την εποχή της ειρηνικής συμβίωσης. Ελπίζω ότι θα μεταφραστούν και στα Ελληνικά για να μπορέσω να μοιραστώ τις ιστορίες μου με τους αναγνώστες σας.

Πόσο επηρεάζει το έργο των διανοουμένων στην Τουρκία η πορεία της χώρας προς την Ε.Ε.;

Δε νομίζω ότι η νέα πραγματικότητα που έχει δημιουργηθεί, υπήρξε επιτακτικό αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας. Περισσότερο οφείλεται στη συνειδητοποίηση κάποιων πραγμάτων. Ίσως οι διανοούμενοι και οι πολιτικοί να επηρεαστούν με το πέρασμα του χρόνου. Αλλά η αλλαγή δεν μπορεί να επηρεάσει άμεσα την πνευματική ζωή και την εκδοτική κίνηση. Διότι ο τουρκικός λαός είναι ένας από τους λαούς που διαβάζει λιγότερο από οποιονδήποτε άλλο στον κόσμο. Αυτό είναι και το σημαντικότερο πρόβλημα τόσο για τους εκδότες, όσο και για τους ίδιους τους συγγραφείς.

Ποιες είναι οι αλλαγές που φέρνει η πορεία της Τουρκίας προς την Ε.Ε. στην καθημερινή ζωή των απλών ανθρώπων;

Όπως είπα και προηγουμένως, έχουμε μπει σε μια διαδικασία εκπληκτικών και εξαιρετικά ταχέων αλλαγών. Θετικών αλλαγών. Σήμερα τα πάντα στη Τουρκία βρίσκονται υπό αμφισβήτηση. Ζητήματα που στο παρελθόν αποτελούσαν «ταμπού», τώρα πλέον συζητούνται ανοιχτά. Οι απλοί άνθρωποι διαπιστώνουν με έκπληξη ότι πολλά από τα θέματα που στο παρελθόν εθεωρούντο «ταμπού», τώρα πλέον μπαίνουν ανοιχτά στο τραπέζι. Νομίζω ότι κανείς δεν πρέπει να εκπλαγεί από το σημείο που μπορούν να φτάσουν τα πράγματα μετά από δέκα χρόνια.

Σε τι κατάσταση βρίσκεται η πνευματική κίνηση της Τραπεζούντας σήμερα;

Μην τα συζητάτε. Θα σας περιγράψω τη σημερινή Τραπεζούντα με λίγα λόγια. Στην Τραπεζούντα κυριαρχούν οι οικονομικές δυσκολίες και η δυστυχία. Αυτό το διαπιστώνει κανείς πολύ εύκολα από τα μέχρι σήμερα γεγονότα. Όμως είμαι αισιόδοξος για το μέλλον.

Κατά πόσο ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα η εικόνα που έχουμε σχηματίσει ότι η περιοχή της Μαύρης Θάλασσας βιώνει μια εξαιρετικά συντηρητική κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα;

Τα πράγματα δεν είναι ίδια σε κάθε τόπο. Αν εξαιρέσουμε την Κωνσταντινούπολη, ο μέσος άνθρωπος της τουρκικής υπαίθρου ζει τις ίδιες καταστάσεις. Η περιοχή της Μαύρης Θάλασσας δεν αποτελεί εξαίρεση. Ο τουρκικός λαός, που έζησε τα τελευταία τριάντα χρόνια υπό καθεστώς απομόνωσης, είναι εύλογο να αναζητά καταφύγιο σε συντηρητικές επιλογές. Θεωρώ δεδομένο ότι με το πέρασμα του χρόνου αυτή η κατάσταση θα αλλάξει από την εξέλιξη των πραγμάτων.

Πως ερμηνεύετε την απόφαση του τουρκικού Υπουργείου Πολιτισμού να επιτρέψει την τέλεση θρησκευτικών τελετών στην Παναγία Σουμελά;

Τη βρήκα πολύ θετική. Στην πραγματικότητα δεν υπήρχε απαγόρευση για αυτή την τελετή. Το πρόβλημα που δημιουργήθηκε, υπήρξε αποτέλεσμα της παρέμβασης διαφόρων κυβερνητικών αξιωματούχων. Έχω ασκήσει κριτική με ένα άρθρο μου που δημοσιεύτηκε στα ΜΜΕ της Τραπεζούντας.

Ποια είναι τα μελλοντικά σας σχέδια;

Η επιχείρηση μου συνεχίζει τη βασική της εκδοτική δραστηριότητα. Παράλληλα ασχοληθήκαμε με δύο ντοκιμαντέρ. Το πρώτο έχει ήδη βραβευθεί. Τώρα θα γυρίσουμε ένα ντοκιμαντέρ που θα αναφέρεται στη «μετανάστευση» των Ελλήνων από την Ορντού προς την Ελλάδα. Για το λόγο αυτό απευθυνθήκαμε στο Υπουργείο Πολιτισμού. Σε αυτή την επίσκεψή μου δημιούργησα σχέσεις με πολλούς Ορντουλήδες που ζουν στη Θεσσαλονίκη. Σε αυτή τη φάση ολοκληρώνονται η έρευνα και το σενάριο και φιλοδοξούμε να αρχίσουμε τα γυρίσματα κατά τον Ιούλιο- Αύγουστο. Για πρώτη φορά θα γυριστεί ένα ντοκιμαντέρ με θέμα τους ανταλλάξιμους του Πόντου. Θα είμαι ο παραγωγός της ταινίας. Εφόσον δεν προκύψει κάποιο πρόβλημα, η ταινία θα γυριστεί σε συνεργασία με συμπαραγωγούς από την Ελλάδα.

Πιστεύετε ότι θα επιστρέψετε ποτέ για να συνεχίσετε τη ζωή σας στην Τραπεζούντα;

Όχι. Δεν ονειρεύομαι πλέον να ζήσω στην Τραπεζούντα. Ίσως οι πρόγονοί μου οι Κομνηνοί να έφυγαν από την Κωνσταντινούπολη και να πήγαν στην Τραπεζούντα, εγώ όμως έχω εγκατασταθεί πλέον μόνιμα στην Κωνσταντινούπολη.

Ποια είναι η άποψή σας για την διαδικασία αφύπνισης των περιφερειακών συνειδήσεων, που φαίνεται ότι βιώνει τον τελευταίο καιρό η Τουρκία;

Ο 21ος αιώνας θα είναι ένα θέατρο ατέρμονης αναζήτησης της ελευθερίας. Η Τουρκία δεν μπορεί να κλείσει την πόρτα σε αυτή την αναζήτηση. Μπορούμε να πούμε ότι έχει ανοίξει ήδη το κουτί της Πανδώρας. Ως εκ τούτου, είναι βέβαιο ότι θα εκφραστούν εθνικές, εθνοτικές, ταξικές, σεξουαλικές και κάθε είδους άλλες αξιώσεις. Όπως είναι φυσικό, οι συζητήσεις περί όλων αυτών των αξιώσεων θα περάσουν από το κόσκινο της ιστορίας. Στο τέλος το λιγότερο που θα έχουμε κερδίσει θα είναι η επικράτηση του διεθνούς δικαίου επί της υφιστάμενης κατάστασης.